کتاب چه باشد آنچه خوانندش تفکر سیستمی؟

در شروع درس [تحلیل] سیستم­ها، با خودم یک اسلینکی Slinky یا فنر تنبل می­برم، اگر شما درکودکی سروکاری با آن نداشته­ اید بهتر است آن را معرفی کنم. فنر تنبل، یک اسباب­ بازی است. یک فنر دراز و لغزان، که می­تواند بالا و پایین بپرد و در دستان شما، از دستی به دست دیگر جلو و عقب برود و یا حتی خودش از پله ها پایین برود.

فنر تنبل را روی کف یکی از دست­هایم قرار می­دهم و با انگشت­های دست دیگرم از بالا آن را می­گیرم، در نیمه­ی راه به هم می­پیچد و من دستم را از زیر آن می­کشم، انتهای پایینی فنر می­افتد، و پایین آن بالا می­آید، و مثل یک یویو بالا و پایین می­رود، در حالی که از انگشتان من آویزان و معلق است.

“چه چیزی باعث می­شود فنر تنبل بالا و پایین برود؟” این پرسش من از دانشجویان است.

آنها می­گویند دستان شما، شما با دست آن را گرفته ­اید.

حالا جعبه­ ی فنر تنبل را بر می دارم و همان کاری را می­کنم که با فنر کردم و بین دستانم آن را حرکت می­دهم. با تمام توانم این کار را می­کنم، دستم را از زیر جعبه می­کشم، چیزی رخ نمیدهد و جعبه می­افتد.

“حالا دوباره می­پرسم چه چیزی باعث می­شود فنر تنبل بالا و پایین برود؟”

جواب سوال در خود فنر، نهفته است. دستی که با آن سر و کار دارد و آن را می­فشارد یا رها می­کند، باعث بروز رفتاری می­شود که در ساختار فنر پنهان شده است.

این بینش اصلی نظریه­ ی سیستم­هاست.

از وقتی متوجه رابطه­ ی بین ساختار و رفتار می­شویم، درک ما از چگونگی کارکرد سیستم­ها آغاز می­شود و می­فهمیم که چرا از خود عملکردی ضعیف بروز می­دهند و چگونه می­توانیم سبب بهبود الگوهای رفتاری آن­ها شویم. همان­طور که جهان ما به سرعت تغییر می­کند و پیچیده­ تر می­شود، تفکر سیستمی به ما کمک می­کند تا توان کنترل و سازگاری با این تغییرات را به دست آوریم و گستره­ی انتخاب­های وسیع پیش رویمان را ببینیم. این راهی برای تفکر است که به ما در تعیین ریشه­های مسأله و دیدن فرصت­های جدید آزادی عمل می­دهد.

خوب، اما سیستم چیست؟ سیستم، مجموعه­ ای است از اجزا —آدم­ها، یاخته ­ها، مولکول­ها و یا چیزهای دیگر —که با هم ارتباط دارند به صورتی که الگوی رفتاری مختص خود را در یک بازه­ی زمانی تولید کنند. یک سیستم می­تواند تحت تاثیر یا فشار یا اعمال قدرت قرار گیرد و یا حتی توسط نیروهای بیرونی هدایت شود. اما پاسخ سیستم به خصلت­های آن سیستم وابسته است و پاسخ سیستم در دنیای واقعی، به ندرت ساده است.

وقتی در مورد فنرهای تنبل صحبت می­کنیم، ایده به اندازه­ ی کافی برای فهمیدن آسان است. اما وقتی که نوبت به صحبت­ کردن در مورد آدم­ها، شرکت­ها، شهرها و یا اقتصادها می­رسد، سبب می­شود از روش­های قدیمی دست بشوییم و بدعت­گذاری کنیم. سیستم، تا حد زیادی در مورد رفتارش گناهکار است! اتّفاق بیرونی سبب فشار ناگهانی می­شود و این رفتار را تولید میکند، اما اگر همین مقصر یا اتقاق بیرونی به سیستم متفاوتی اعمال شود، احتمالاً نتیجه­ ی متفاوتی را رقم خواهد زد.

کمی در مورد پیامدهای این ایده فکر کنیم:

• رهبران سیاسی سبب ایجاد رکود یا رونق اقتصادی نمی­شوند، فراز و نشیب در ذاتِ ساختارِ اقتصاد بازار نهفته است.
• رقبا سبب کاهش سهم بازار یک شرکت نمی­شوند، ممکن است آن­ها از مزایای آن استفاده کنند، اما شرکت متضرّر به خاطر سیاست­های تجاری غلط، حداقل خود سبب بخشی از این زیان بوده است.
• کشورهای صادرکننده­ی نفت، به تنهایی مسئول افزایش قیمت نفت نیستند. اگر مصرف نفت، قیمت­گذاری آن و سیاست­های سرمایه­گذاری شرکت­های واردکننده­ی نفت، اقتصادهایی را ایجاد نکرده بود که نسبت به اختلال در عرضه­ی نفت آسیب­پذیر باشند، فعالیت­های آن­ها به تنهایی محرّک افزایش قیمت نفت و بحران اقتصادی نمی­شود.
• ویروس آنفولانزا به شما حمله نمی­کند، شما شرایطی را پدید می­آورید که این ویروس موفق به بیمار کردن شما شود.
• اعتیاد به مواد مخدر، تنها شکست یک فرد نیست و هیچ شخصی، با هیچ نوع سختگیری یا عشقی نمی­تواند اعتیاد را و حتی یک معتاد را درمان کند. درمان وقتی انجام می­شود، که اعتیاد را به عنوان بخشی از مجموعه عوامل موثر و مسائل اجتماعی در ک کنیم که لازم است به آن­ها پرداخته شود.

چیزی در مورد موضوعات بالا، ممکن است شما را نگران کند. چیز دیگری هم ممکن است کاملاً بدیهی به نظرتان بیاید. من اختیار را به دست شما می­دهم که انتخاب کنید: مقاومت در پذیرش، یا شناخت اصول سیستمی. این دو نوع انتخاب برخاسته از دو تجربه­ی متفاوت بشری است که هردوی آنها برای همگان آشناست.

از یک سو به ما آموخته شده است که تجزیه و تحلیل کنیم، از توان عقلانی­مان استفاده کنیم، دنبال مسیر مستقیم از علت به معلول باشیم، به چیزها به صورت قطعات کوچک و قابل درک نگاه کنیم، مسائل را با اقدام عملی یا کنترل دنیای اطراف­مان حل کنیم. این آموزش­ها، منبع قدرت فردی و اجتماعی است و منجر می­شود که رؤسای جمهور و رقبا، اُپک، مواد مخدر و ویروس آنفولانزا را به عنوان علت بروز مسائل­مان در نظر بگیریم.

اما از دیگر سو، مدت­ها قبل از این که به ما تجزیه و تحلیل عقلانی آموخته شود، همه­ی ما با سیستم­های پیچیده درگیر بوده­ایم. ما سیستم­های پیچیده­ای هستیم—بدن­مان، شاهکاری است از پیچیدگی دریکپارچگی، ارتباط متقابل و خود-نگهداری. هر شخصی که با او روبرو میشویم، هر سازمان، هر حیوان، باغ، درخت و جنگل؛ یک سیستم پیچیده است. ما بر اساس شهود و بدون تجزیه و تحلیل ساخته شده ایم، حتی در اکثر اوقات بدون این که یک کلمه در مورد درک کاربردیِ چگونگی کار این سیستم­ها و چگونه کارکردن با آنها بدانیم، با آنها کار می­کنیم.

نظریه­ ی مدرن سیستمی، در حالی که درگیرِ کامپیوترها و معادلات ریاضی است، این واقعیت را پنهان می­کند که حقایقی را مصادره کرده که همه تا حدی آن­ها را می­دانند. بنابراین ترجمه­ی مستقیم از زبان نامفهوم اصطلاحات سیستم­ها به عقل سلیم اغلب اوقات میسر است:

به سبب تأخیری که بازخورد در سیستم­های پیچیده ایجاد می کند، در زمانی که مسأله خود را آشکار می­کند، ممکن است به شکل غیر لازمی،  حل کردن آن مشکل باشد.

—پیشگیری یا اقدام اصلاحی به موقع، از صدها درمان بهتر است.

بر اساس اصل حذف رقیب، اگر یک حلقه بازخورد تقویتی، به برنده یک رقابت، منابع پیروزی بخش در رقابت­های دیگر را پاداش دهد، نتیجه­ی آن حذف تقریباً همه­ی رقبا خواهد بود.

—به کسی که دارد، بیشتر داده خواهد شد و کسی هم که فقیر است حتی از چیزهایی که دیگران به او بدهند گرفته خواهد شد (انجیل مرقس4:25)

—ثروتمند، ثروتمندتر و فقیر، فقیرتر خواهد شد.

یک سیستم متنوع با راه­ها و عناصر مازادِ کمکی، در مقایسه با سیستمی دارای تنوع کم، در مقابل شوک­های بیرونی ثبات بیشتر و آسیب پذیری کمتری خواهد داشت.

—همه ی تخم مرغ­هایت را در یک سبد نگذار.

این کتاب، درباره­ ی راهی متفاوت برای دیدن و فکر کردن است و برای کسانی است که درباره واژه­ی “سیستمی” و دانش تجزیه و تحلیل سیستمی بیمناک هستند، هر چند که تفکر سیستمی را در همه­ی عمر خود به کار بسته باشند. من همچنان از فنی­ شدن بحث اجتناب می­کنم به خاطر این که نشان دهم شما راهی طولانی برای درک سیستمی بدون استفاده از ریاضیات و رایانه باید بپیمایید.

من فارغ البال از نمودارهای ساختار و زمان در این کتاب استفاده کرده­ام، به این علت که بحث درباره ی سیستم­ها فقط با استفاده از کلمات، مشکل است. کلمات و جملات باید ناگزیر به گونه­ای خطی و منطقی فقط یکی یکی بیایند. در حالی که در سیستم­ها، همه چیز یکباره می ید. آن­ها به هم ارتباط دارند، اما نه فقط در یک جهت، بلکه از جهت­های متفاوتی به صورت هم­زمان با هم ارتباط دارند. برای مطرح کردن آنها به شکل مناسب، لازم است تا اندازه­ای از زبانی استفاده کنیم که بعضی از ویژگی­های مشابه در پدیده­های مورد بحث را به اشتراک گذارد.

تصاویر برای این زبان بهتر از کلمات کار می­کنند. به این علت که می­توان تمامی قسمت­های تصویر را به یکباره دید. من به تدریج تصاویر سیستمی را ایجاد خواهم کرد، البته اول از شکل­های ساده­تر شروع می­کنم. فکر می­کنم شما با زبان تصویری بهتر مطالب را درک خواهید کرد.

با مقدمات شروع می­کنم: تعریف سیستم، تجزیه­ی آن به اجزایش (به صورتی تقلیل­گرا و غیرِ کل­گرا). سپس، اجزاء را دوباره کنار هم می­گذارم، تا نشان دهم چگونه آنها با یکدیگر ارتباط متقابل ایجاد می­کنند تا سبب ایجاد واحد عملیاتی اصلی سیستم، یعنی حلقه­ی بازخورد شوند.

سپس، باغ وحش سیستم­ها را به شما معرفی خواهم کرد—مجموعه­ای از انواع جالب و متداول سیستم­ها. شما خواهید دید که این مخلوقات چگونه رفتار می­کنند و چرا و کجا، آن­ها یافته میشوند. با این کار، شما آن­ها را خواهید شناخت؛ همه­ی آن­ها در اطراف شما هستند و یا حتی درون­تان.

همراه با تعداد کمی از “حیوانات” این باغ وحش—مجموعه ای از مثال­های خاص—به عنوان یک مبنا، یک قدم به عقب بر می­گردم و در مورد این که چرا و چگونه سیستم­ها به این زیبایی کار می­کنند، صحبت خواهم کرد و دلایل غافل­گیر و گیج شدن ما توسط سیستم­ها را بر خواهم شمرد. در مورد این که چرا هر کسی یا هر چیزی درون سیستم می تواند به شکل صحیح و منطقی عمل کند صحبت خواهم کرد، هر چند که تمامی این اقدامات خیرخواهانه و خوب، در اکثر اوقات نتایج کاملاً ناگواری را به دنبال خواهند داشت. و چرا چیزها در اغلب موارد بسیار سریع­تر یا آهسته تر از آنچه که همه فکر می­کنند، رخ می­دهند. و این که چرا ممکن است در حال انجام کاری باشید که همیشه ثمربخش بوده است و ناگهان در حالی که سبب ناامیدی کامل­تان شده است کشف می­کنید که دیگر انجام این کار بی­فایده است. و این که چرا احتمال دارد یک سیستم به شکل ناگهانی و بدون اخطار قبلی، رفتاری از خود بروز دهد که شما هرگز در گذشته آن را مشاهده نکرده­اید.

این مباحث ما را به سمت نگریستن بر مسائلی رهنمون خواهند شد که جامعه متفکرین سیستمی به طور معمول حین کارکردن در حیطه های شرکت­ها و دولت­ها، اقتصادها و اکوسیستم­ها، فیزیولوژی و روانشناسی به صورت پی در پی با آن­ها مواجه می­شوند.”این نمونه ی دیگری از تراژدی منابع مشتر ک است”، گفته ­ای است که ما وقتی آن را می گوییم که در حال بررسی سیستم تخصیص منابع آبی مشترک در میان گروه­ها یا تخصیص منابع مالی بین مدارس هستیم. یا وقتی از “تنزل اهداف” نام می­بریم، در حال بررسی قوانین و مشوق­های کسب و کار مربوط به فناوری­های جدید هستیم که می­توانند به صورت مانع یا کمک، عمل کنند. یا وقتی با “مقاومت در برابر سیاست و راه حل” روبه­رو می­شویم که در حال بررسی قدرت تصمیم­گیری و ماهیت روابط در یک خانواده، اجتماع، و یا یک ملت هستیم. یا ما شاهد “اعتیاد” هستیم—که ممکن است تحت تأثیر عوامل بسیار پیچیده­تری از کافئین، الکل، نیکوتین و نارکوتیک­ها ایجاد ­شود.

اندیشمندان سیستمی، ساختارهای رایجی را که رفتارهای خاص تولید می­کنند الگوهای اساسیمی­نامند. وقتی برای اولین بار برای این کتاب برنامه­ریزی می­کردم، آن­ها را “دام های سیستم” نامیدم. سپس، واژه­ی “و فرصت­ها” را به آن اضافه کردم، چون این الگوهای اساسی، مسئول بعضی از متعصبانه­ترین و بالقوه، خطرناک­ترین مسائل هستند و در عین حال با آگاهی محدودی از درک سیستمی به وضعیتی مطلوب قابل تبدیل هستند و می­توانند نتایج بسیار مطلوب­تری هم تولید کنند.

با این سطح آگاهی از سیستم­ها، به سمت آنچه من و شما می توانیم برای بازسازی سیستم­هایی که درون آنها زندگی می­کنیم، انجام دهیم، حرکت خود را آغاز می­کنم. ما می توانیم یاد بگیریم که چگونه نقاط اهرمی را در سیستم جستجو کنیم.

در نهایت به نتیجه­ گیری از مهم­ترین درس­ها برای همگان می­پردازم. چیزهایی که از خرد به اشتراک گذاشته شده­ی اکثر اندیشمندان سیستمی که من می شناسم، برخاسته است. برای آن­هایی که می­خواهند در مورد تفکر سیستمی، کشف­های بیشتری کنند، پیوست کتاب مفید است. آن­ها می­توانند واکاوی عمیق­تری از موضوعات به کمک خلاصه، منبع­شناسی تفکر سیستمی، فهرست خلاصه­ای از اصول سیستمی و معادلات مدل­های توصیف ­شده در بخش اول انجام دهند

دانلا مدوز(1941-2001)، یک دانشمند و دانش­آموخته­ی شیمی و بیوفیزیک (دکترا از دانشگاه هاروارد) بود. در ادامه­ی تحصیلات، یک بورس تحصیلی از دانشگاه MIT دریافت کرد. در آنجا او با جی فارستر- مبدع پویایی­شناسی سیستمی– کار کرد و عضور تیمی شد که World3، را پدید آوردند. World3، یک مدل رایانه­ ای جهانی بود که به کشف روابط پویای جمعیت جهان و رشد اقتصادی در یک سیاره­ی دارای محدودیت منابع می­پرداخت. در سال 1972، او نویسنده­ی اصلی کتاب “محدودیتهای رشد” شد، کتابی که پروژه­ی مدل­سازی World3 را برای آگاهی کلی عموم مردم توصیف می­کرد. کتاب به 28 زبان ترجمه و باعث بحث زیادی درباره­ی ظرفیت تحمل زمین و تصمیمات انسانی در جهان شد. مدوز، مبادرت به نوشتن 9 کتاب دیگر درباره مدل­سازی سیاره­ی زمین و توسعه­ی پایدار کرد و به مدت 15 سال به صورت هفتگی ستونی به نام ” شهروند جهان” را در مورد وضعیت جامعه و ارتباطات پیچیده در جهان می­نوشت.

 در سال 1991، مدوز به عنوان دانشمندی دارای کرسی استادی در مصرف و محیط زیست شناخته شد و در سال 1994، بورس مک آرتور به او اعطا شد. در سال 1996، او انسیتو پایداری را برای کاربرد تفکر سیستمی و یادگیری سازمانی در اقتصاد، محیط زیست و چالش­های اجتماعی تاسیس کرد.

 از سال 1972 تا زمان درگذشتش در سال 2001، مدوز به تدریس در رشته مطالعات محیط زیست در کالج دارتموث می­پرداخت.